Επιμέλεια: Α.-Φ. Χριστίδης
Η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και εκδόθηκε από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Την ευθύνη του σχεδιασμού είχε ο καθηγητής Γλωσσολογίας Α.-Φ. Χριστίδης, Διευθυντής του Τμήματος Γλωσσολογίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Πρόκειται για συλλογικό έργο που αποτελείται από 123 κείμενα, συμβολές σαράντα Ελλήνων και τριάντα ξένων ειδικών επιστημόνων και χωρίζεται σε εννέα ενότητες.
Ηπρώτη ενότητα συζητά τις βασικές όψεις του φαινομένου “γλώσσα”. Κάθε συγκεκριμένη γλώσσα αποτελεί εκδοχή του φαινομένου αυτού, εμφανίζει δηλαδή τα βασικά σχεδιαστικά χαρακτηριστικά που το ορίζουν. Ακριβώς αυτή η βαθύτερη ενότητα, που απορρέει από την ενότητα της ανθρώπινης νόησης, οριοθετεί τη γλωσσική “μερικότητα”, συνδέοντάς την με την “καθολικότητα” από την οποία “κατάγεται”.
Ηδεύτερη ενότητα ασχολείται με τη διαπλοκή γλώσσας και ιστορίας στη διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας.
Ητρίτη ενότητα περιγράφει το μωσαϊκό διαλέκτων που συγκροτούσαν την ελληνική γλώσσα μέχρι την ανάδυση της “κοινής” στα ελληνιστικά χρόνια.
Ητέταρτη ενότητα περιγράφει τη δομή και την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι την ύστερη αρχαιότητα: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο – συμπεριλαμβανομένων και των κυρίων ονομάτων. Το τελευταίο κέιμενο της ενότητας (Δ.12) επισημαίνει την “αναγγελία” της νεότερης ελληνικής στις κρίσιμες αλλαγές που συνδέονται με την “κοινή” και τα ελληνιστικά χρόνια.
Ηπέμπτη ενότητα εξετάζει τις επαφές της ελληνικής γλώσσας με άλλες γλώσσες. Στις επαφές αυτές εικονογραφείται με τον πιο προφανή τρόπο η ιστορικότητα της γλώσσας.
Ηέκτη ενότητα ασχολείται και αυτή με τη διαπολιτισμική επαφή μέσα από τη μεταφραστική δραστηριότητα, μια δραστηριότητα με μεγάλη ανάπτυξη στην ύστερη, κυρίως, αρχαιότητα.
Ηέβδομη ενότητα παρακολουθεί τις τύχες της αρχαίας ελληνικής στον χώρο της γραμματείας αλλά και των επιστημών (ιατρικής, φιλοσοφίας). Επιπλέον, εξετάζει τα ειδικά λεξιλόγια που σχετίζονται με τους βασικούς θεσμούς της αρχαίας κοινωνίας (δίκαιο, δουλεία, θρησκεία). Ένα σημαντικό επεισόδιο στη διαμόρφωση του λεξιλογίου της ελληνικής ήταν βέβαια και η συνάντησή της με τη χριστιανική θρησκεία. Το τελευταίο τμήμα της έβδομης ενότητας εξετάζει -ενδεικτικά- τη διαπλοκή γλώσσας-ιστορίας-πολιτισμού μέσα από τις σημασιακές μεταμορφώσεις πέντε λέξεων (ελληνισμός, φιλοτιμία, παράδεισος, άγιος, ψυχή).
Ηόγδοη ενότητα περιγράφει στάσεις και πρακτικές της αρχαιότητας απέναντι στη γλώσσα: γλώσσα και εκπαίδευση, οι γραμματικοί της αρχαιότητας, αττικισμός.
Ηένατη ενότητα περιγράφει το κατεξοχήν ιδεολογικό ζήτημα των τυχών της αρχαίας ελληνικής στους μέσους και νεότερους χρόνους, τόσο στην Ευρώπη όσο και στο πλαίσιο του νεότερου ελληνισμού.
Ο τόμος περιλαμβάνει ακόμη τρία παραρτήματα που περιγράφουν ειδικότερες όψεις της αρχαίας ελληνικής: ζητήματα γραφής (στίξη, τονισμός), ειδικές χρήσεις, ειδικά θέματα που αναδεικνύουν τη λειτουργία γλωσσικών μηχανισμών. Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη παρατίθενται, στο τέλος του βιβλίου, κατάλογος με τις αρχαίες πηγές στις οποίες παραπέμπουν οι συγγραφείς, γλωσσάρι όρων, καθώς και οι συμβάσεις του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου (ΙΡΑ) και η εξέλιξη του φωνητικού συστήματος της ελληνικής. Η έκδοση ολοκληρώνεται με τέσσερα ευρετήρια: κυρίων ονομάτων, γλωσσών/διαλέκτων, λέξεων κατά γλώσσα/διάλεκτο, όρων και θεμάτων. Οι συμβολές -στη μεγάλη πλειοψηφία τους- συνοδεύονται από επιλογές αρχαίων κειμένων, με τη νεοελληνική τους απόδοση, οι οποίες κάνουν εποπτικότερη την παρακολούθηση των ζητημάτων που θίγονται.
“Κατόρθωμα αποτελεί ηΙστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, συνταγμένη από τον Τάσο Χριστίδη. Στην πραγματικότητα το εγχειρίδιο καλύπτει λίγο πολύ όλο το φάσμα της ελληνικής γλώσσας, από τα προιστορικά χρόνια έως τις μέρες μας, αποκαλύπτοντας με συναρπαστική ενάργεια τα μυστικά της γλώσσας και της γραφής ειδικότερα. Συγχρόνως, διαφωτίζει, με νηφάλιο και τεκμηριωμένο τρόπο, παθολογικές εκτροπές στην πορεία της ελληνικής γλώσσας… Πρόκειται για θεμέλιο λίθο της εκπαιδευτικής Αρχαιογνωσίας και Αρχαιογλωσσίας, με την οποία επειδιώκονται η σχολική αποφόρτιση του αρχαίου κόσμου από ιδεολογικές παραμορφώσεις και η ανάδειξη της πραγματικής ιστορικής του αξίας, αποτυπωμένης τόσο στην εξελισσόμενη γλώσσα του όσο και στα διαδοχικά του κείμενα. Ειδικότερα, τα δώδεκα μέρη και τα δέκα παραρτήματα της προκείμενης έκδοσης μορφώνουν τη γλωσσική συνείδηση και τροφοδοτούν την κειμενική όρεξη δασκάλων και μαθητών, ανοίγοντας τον ευρύτερο ανθρωπιστικό τους ορίζοντα.”
Δ. Ν. Μαρωνίτης
